عادل سپهر؛ استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد در گفتگو با خبرنگار اجتماعی برنا گفت: در ارتباط با بحثی که پیرامون عواقب مثبت و منفی سیل است باید گفت که سیل هم مانند خیلی از پدیده‌های محیطی که هم می‌تواند حاصل فعالیت‌های اقلیمی باشد و هم در ارتباط با فعالیت‌های انسانی،  اثرات مثبت یا منفی بر یک اکوسیستم و محیط زیست خواهد داشت.

این استاد حوزه منابع طبیعی افزود:  اگر چه اثرات مثبت و  منفی عواقب این سیل بستگی به محل، شدت سیل، آسیب‌پذیری یک محیط نسبت به سیل و مناطق مختلف از لحاظ اقلیمی و از لحاظ توپوگرافی و زمین شناسی و از لحاظ محیط زیستی دارد قطعا شدت سیل، محل و آسیب پذیری می‌تواند در عواقب مثبت و منفی سیل تأثیرگذار باشد.

وی اظهار کرد: همچنین تاب‌آوری جوامع از لحاظ میزان تاب آوری می‌تواند اثرگذار باشد؛ حتی اکو سیستم در پذیرش اثرات مثبت و منفی سیل نیز اهمیت دارد. اگرچه من یادآور می‌شوم مدت سیل، سرعت و عمق آن هم اثرگذار خواهد بود.

سپهر در توضیح مثالی گفت: به عنوان مثال سیل‌هایی که در مناطق خشک در نتیجه بارش‌‌های رگباری به وجود می‌آیند اثرات متفاوتی نسبت  به سیلاب‌هایی که به صورت دوره‌ای و پشت سر هم در خیلی از مناطق تکرار می‌‌شود، دارند.

انتقال آلودگی از مضرات وقوع سیل/ مهاجرت تهدید آنی سیلاب

وی اضافه کرد: اثرات منفی و اثرات آنی آن بر هیچ کس پوشیده نیست و باعث می شود  شاخص زندگی کاهش پیدا کند و بر روی  محصولات کشاورزی اثر می‌گذارد و باعث می‌شود که تخریب شود.

سپهر اذعان کرد:  بخشی از این محصولات بر روی دام اثر می‌‌گذارد و باعث از دست رفتن دام می‌شود. زندگی انسان را به مخاطره می‌اندازد و باعث می‌شود شرایط بهداشتی جامعه تحت تأثیر قرار بگیرد.

وی اضافه کرد: همان طور که می‌دانید وقتی سیلاب اتفاق می‌افتد ممکن است از بالادست خیلی از مواد را با خود همراه با رسوبات پایین بیاورد و باعث می‌شود آلودگی در آب‌ها و خاک‌ها ایجاد شود و این می‌تواند بهداشت یک منطقه را تحت تأثیر قرار دهد.

استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد گفت: سیلاب می تواند به راه‌ها، زیرساخت‌ها، ارتباطات، نیروگاه‌ها، جاده‌ها، پل‌ها و خیلی از راه‌های مواصلاتی آسیب بزند و مختل کند. فعالیت‌های اقتصادی یک منطقه را کاملا تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند متوقفش کند و  افراد را مجبور به مهاجرت می‌کند.

سپهر با اشاره به معضلات سیلاب گفت: ترک خانه‌ها و زندگی طبیعی یکی از پیامدهای منفی سیلاب‌ها است که در صنعت یک منطقه می‌تواند اثر بگذارد.

استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد  خاطر نشان کرد: برای مثال وقتی دام از دست می‌رود یا صنعت زیرساخت‌ها را تحت تأثیر قرار می دهد بنابراین این باعث می‌شود معیشت نیز تحت تأثیر قرار بگیرد و قطعا اختلال ایجاد می‌شود و آسیب بزرگی در دراز مدت به زیرساخت‌ها می‌زند که خسارات اقتصادی خیلی زیادی به همراه دارد و ممکن است مدت برگشت آن زمان زیادی ببرد.

وی افزود: سیلاب در ارتباط با آب پاک و آب شرب تهدید های بسیاری خواهد داشت که سبب شده در تأمین این آب اثر بگذارد چرا که به سیستم‌ها فاضلاب هم ضربه می‌زند و به روی سیستم‌های تسویه فاضلاب اثر می‌گذارد از سوی دیگر بر بحث الکتریسته، حمل و نقل و ارتباطات و آموزش نیز اثرگذارند.

سپهر تصریح کرد:  گاهی این سیل جدا از بحث‌های اقتصادی و آسیب‌پذیری جوامع می‌تواند باعث فشار روحی شود و اثرات روان شناختی طولانی مدتی روی جوامعی بگذارد. افرادی که سیل را تجربه کنند به ویژه در مورد کودکان تأثیرات عمیقی دارد.

این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: بنابراین یکی از عواقبی که کمتر به  آن توجه می‌شود مسائل بلند مدت و روان‌شناختی است که سیل کم کم روی جوامع اثر می‌گذارد. اینها همه اثرات منفیست که همه ما به خصوص در این سیلا‌ب‌های اخیر که در ایران اتفاق می افتاد با آن روبرو هستیم.

دشت های سیلابی محلی مناسب برای کشاورزی است

سپهر با اشاره به اثرات مثبت سیل گفت: در خصوص اثرات مثبت سیل باید  اشاره کنم که سیل هم مانند بسیاری از پدیده‌های محیطی می‌تواند پیامدهای قابل توجه مثبتی روی اکوسیستم داشته باشد. در واقع سیل‌ها مثل همین سیل‌هایی که تجربه کردیم در گذشته نیز رخ داده است.

وی در مثالی اذعان کرد:  مثلا در قرن ۷ در شیراز سیلی داشتیم و در دهه ۸۰ سیل‌های شدیدی را در شیراز تجربه کردم ولی در قرن ۷ زمانی که سعدی می‌گوید نوروز که سیل تا کمر می‌گردد یعنی آب تا  کمر ساکنین شهر شیراز می‌آمده است؛

سپهر ادامه داد: کاملا  سیل‌های عظیمی که در نوروز در شهر شیراز اتفاق می‌‌افتاده را می‌دیده و سنگ‌ها را از بالادست و کوهسار جابجا می‌کرده و پایین می‌اورده و صدمه‌های زیادی وارد می کرده است بنابراین این سیل از گذشته  بوده است و این را از این بابت گفتم که امر غیر طبیعی برای ایران نیست.

استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد:سیلاب در حفظ عملکرد طبیعی اکوسیستم نقش پررنگی دارد و روی تنوع زیستی هم اثر گذار است زیرا در واقع سیلاب پیوندی بین رودخانه و زمین‌های اطرافش است. یعنی رودخانه را با زمین‌های اطرافش پیوند می‌دهد و باعث توسعه دشت‌های سیلابی می‌شود.

وی تصریح کرد: دشت‌های سیلابی نقش بسیار پررنگی در اکوسیستم، مدنیت و توسعه جوامع انسانی، سیستم‌های داینامیکی دارد که تحت تأثیر فرایند‌های طبیعی و دوره‌ای سیلاب و نوساناتی که فرسایش را تجربه کردند بوده و توپوگرافی خاصی را ایجاد می کند از این رو خاک و پوشش گیاهی و ویژگی‌های خاصی در این دشت‌ها توسعه پیدا کرده باعث توسعه مدنیت شده است.

سپهر افزود:  وجود رودخانه‌های پیچانرود و کانال‌‌های بریده بریده و دریاچه‌های  که در نتیجه تغییر و تحولات ایجاد می‌شود باعث شده که این دشت‌های سیلابی محل بسیار مناسبی برای کشاورزی باشند و حاصل‌خیز هستند.

استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: بین‌النهرین در خوزستان ایران دشت‌های پررنگی هستند که حیات جوامع را در طول سال‌ها رقم زنند و باعث توسعه مدنیت شدند بنابراین در نتیجه وجود سیلاب‌هایی بوده که در طول دوران‌های مختلف توسط رودخانه با دشت‌های اطراف ایجاد شده است.

سپهر اظهار کرد: خود این دشت‌های سیلابی در ذخیره‌سازی سیل و کنترل فرسایش نقش بسیار  پررنگی دارند؛ چون در کنترل مناطق وسیعی هستند که جریان‌ها و رودخانه‌ها را پخش می‌کنند.

این استاد حوزه محیط زیست عنوان کرد: سیلاب کم کم منجر به ذخیره آب‌های زیرزمینی در پایین دست و سبب کاهش سطح سیلاب خواهد شد. در واقع کاهش پیک سیل اثرگذار بوده که باعث می‌شود پتانسیل سیل هم فرسایش پیدا کند.

وی افزود:  دشت‌های سیلابی در نگهداری کیفیت آب موثر هستند چرا که بار رسوب را کاهش می‌دهند و به عنوان فیلتری برای جذب خاک عمل می‌کنند.رسوبات و مواد مغذی را افزایش می‌دهند و قطعا در افزایش منابع آب زیرزمینی اثرگذار هستند.

سپهر اضافه کرد: سیلاب روی تولید بایلوژیک و بهره‌وری زیستی اثر گذار است چرا که اینها خاک‌های حاصل خیز را  ایجاد می‌کنند در نتیجه توسعه رسوبات و رشد گیاهان را افزایش می‌دهند و شما می‌بینید یکی از منابع مناطق حاصل خیز در کشور ما در بسیاری از مناطق دنیا همین دشت‌های سیلابی هستند زیرا گیاهانی که در جاهای دیگر قادر به رشد نیستند در اینجا رشد خواهند کرد.

وی ادامه داد: مناطق سیلابی مناطق غنی‌ای هستند و از بابت اکوسیستم برای گیاهان و همین طور برای ماهی‌ها شرایط را فراهم می‌کنند و می‌بینید که خیلی از پرورش ماهی‌ها در همین مناطق انجام می‌شود یعنی در دشت‌های سیلابی و ضمنا فرصت‌های تفریحی خاصی را هم فراهم می‌کنند.

این استاد حوزه منابع طبیعی خاطر نشان شد: سیلاب دو وجهه مثبت و منفی دارد؛ در واقع برای کشاورزان می‌تواند محلی برای کشاورزی فراهم کند و در بلند مدت می‌تواند کمک کند تا مواد غذایی وارد خاک شوند و خاک را حاصل‌خیز و خاک بارور شود و تولید کشاورزی ر ا افزایش دهد.

سپهر ادامه داد: همین مواد غذایی می‌تواند به دریاچه‌ها و تالاب‌ها وارد شود و سلامت اکوسیستم را تضمین کند. بنابراین ماهی‌ها افزایش پیدا می کند. جابه‌جایی ماهی‌ها و ارگانیسم‌های موجود در آب می‌تواند منوط به این افزایش رسوبات دریاچه باشد بنابراین می‌تواند باعث بهبود عملکرد اکوسیستم شود و قطعا جمعیت آبزیان را افزایش دهد یعنی این سیلاب  علاوه بر اثرات منفی می‌تواند اثرات مثبت هم دارد.

وی تصریح کرد: اثرات مثبت و منفی  چرخه سیلاب و رسوبات باید کنار هم دیده شود و بستگی به عوامل مختلفی دارد. نمی‌توانیم بگوییم که حتما سیلاب  اثر مثبت یا منفی داشته و این دو را باید در کنار هم دید.

سپهر افزود:  برای مثال مزایای زیست محیطی سیل حتی می‌تواند به اقتصاد کمک کند چرا که سبب افزایش تولید آبزیان می شود همچنین منابع زیرزمینی افزایش پیدا می‌کند، محیط‌هایی تفریحی در تالاب‌ها افزایش پیدا می‌کنند و هم می‌تواند محل مناسبی باشد برای فعالیت‌های توریسم و مسائل مرتبط با اقتصاد باشد.

ادامه سیلاب ها تا اردیبهشت ماه

استادیار دانشکده منابع طبیعی و محیط‌زیست دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: پیشبینی می‌شود که  تا اردیبهشت این سیلاب‌ها و بارش‌ها ادامه داشته باشد و باعث می شود که یک اکوسیستم باز هم ضعف‌هایش و هم قوت‌های آن نشان داده شود.

وی ادامه داد:  از دید مدیریتی باید متوجه باشیم که ما در برابر مدیریت سیلاب خیلی خوب عمل نکردیم در طول سنوات گذشته و سالیان درازی که علم آبخیزداری و علم مدیریت سیلاب در کشور ما توسعه پیدا کرده و بنابراین به ما این یادآوری را کرد که می‌تواند خیلی بهتر از این عمل کند و این عواقب مثبت سیلاب ر ا نسبت به اثرات منفی بیشتر کند.

این متخصص حوزه منابع طبیعی اظهار کرد: اثر مثبتی که برای کشور ما داشت این بود که تالاب‌هایی در سنوات گذشته خشک شده بودند تحت تأثیر اقلیم و بر اثر فعالیت‌های انسانی و بهره‌وری درست پر شدند و بخش بزرگی از دریاچه‌ها مثل بختگان، پریشان، هامون و ارومیه و… شرایط خوبی را دارند و این یک اثر مثبت است.

سپهر اضافه کرد: یعنی بارندگی های اخیر در احیای تالاب‌ها و ریکاوری آنها و اینکه اکوسیستم به شرایط بهبود بازگردد مثبت بوده است و این رسوب می‌تواند جدای از این که اثرات منفی گذاشته، آلودگی ها را انتقال داده و خاک فرسایش پیدا کرده از دست رفته اما همین امر در پایین دست و در دشت‌های سیلابی می تواند اثرات مثبتی داشته باشد.

وی اظهار کرد: نکته دیگر بحث گرد و غبار است که در حال حاضر مرتفع خواهد شد و بخش بزرگی از کانون‌های گرد و غبار با پر شدن سطح دریاچه‌ها کاهش پیدا می‌کند و این اثر بسیار مثبتی است. فرسایش می‌تواند رسوب گذاری در پایین دست داشته باشد که در دراز مدت خاک حاصلخیز خواهد شد.

مدیریت ضعیف سیلاب و فعالیت های نادرست آبخیزداری سبب افزایش تهدیدهای سیلاب شد

این استاد حوزه منابع طبیعی با انتقاد از اینکه  مدیریت سیلاب نداریم افزود: باید اذعان کرد که مدیریت سیل ما درست نبوده و فعالیت‌های آبخیز داری درست انجام نشده که گاهی وقت‌ها سیل بندها یا فعالیت‌های آبخیز داری در خسارت‌های منفی سیل اثرگذار بوده است. اما کلید اصلی  این بحث کاهش اثرات منفی و پررنگ کردن اثرات مثبت سیل است.

سپهر اضافه کرد:  یعنی سیل را اگر یک واقعه خوب برای اکوسیستم ببینیم باید مدیریت سیلاب داشته باشیم. منابع طبیعی به روی پخش سیلاب کار می‌کند اما می‌توانست خیلی خوب انجام شود و این سیلی که در خوزستان است در دشت‌های پایین دست پخش شده و باعث تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و افزایش باروری خاک شود.

وی در پایان تاکید کرد: یکی از مزایای مدیریت درست سیلاب توجه به علم منابع طبیعی و به طور  خاص مدیریت آبخیز است که تأکید می‌کنم این از دانش آموختگان و فعالین  حوزه طبیعی به طور خاص تأکید می‌کنم روی این موضوع کار کنند؛ علم آبخیز داری روی  مدیریت آبخیز و پخش سیلاب کار می‌کند.